Historie van het Bilts Hoogkruis

Het grondgebied van de huidige gemeente De Bilt, van Oostbroek tot Westbroek, van Maartensdijk tot Bilthoven, was ooit moerasgebied. Rond het jaar 1113 trokken enkele ridders zich terug in het veen om er een klooster te stichten. Een middeleeuwse kroniek meldt dat één van deze ridders, waarschijnlijk Theoderik, vooraf op bedevaart was geweest naar de louteringsgrot van St. Patrick in Noord-West Ierland. Uit heel Europa kwamen daar ridders naar toe om boete te doen voor hun krijgsverleden en een ander leven te beginnen. Gelouterd kwam Theoderik terug en stichtte samen met ridder Herman het Sint Laurensklooster bij Oostbroek, waar Ludolf de eerste abt werd. Vanuit het klooster werd het omliggende moerasgebied ontgonnen en zo ontstonden in de loop van enkele eeuwen de kernen van de huidige gemeente De Bilt. Het door hem verzelfstandigde Vrouwenklooster kreeg eeuwen later Henrica van Erp als abdis. Toen het St. Laurensklooster was gesticht en zich bewezen had, kreeg het erkenning van zowel keizerin Mathilde (schenking op 14 maart 1122) als bisschop Godebald (oorkonde in 1125). De keizerin eindigde haar oorkonde met: 'In naam van God gezegend' - de lijfspreuk van Willibrord, die vier eeuwen eerder vanuit Ierland het christelijk geloof hier had gebracht. Het leven in het klooster van Oostbroek bleef Iers gekleurd, geïnspireerd door de ervaringen van ridder Theoderik, in de traditie van Willibrord. Deze apostel hield men ook in later eeuwen in ere, door voor elke stichter op zijn sterfdag in de kapel een wake te houden, die altijd moest eindigen met een Willibrord-hymne. Verder kregen de soberheid, de discipline van bidden en hard werken, de zorg voor armen en zieken - in alle Ierse kloosters belangrijke doelen - ook in deze abdij vorm. Het harde werken betekende hier eeuwenlang sloten graven, ons landschap laat nog altijd dit monnikenwerk zien. Dat de Ierse sfeer onze regio is blijven stempelen, zien we vier eeuwen na de stichting van Oostbroek nog in Westbroek. De kerk daar is gebouwd tussen 1467 en 1481, overleefde de Slag bij Westbroek (26 december 1481) waarin veel huizen in vlammen opgingen, op huizen van kraamvrouwen na.

In 1510 kreeg de kerk muurschilderingen. Naast het Laatste Oordeel, en een tafereel met drie doden die een les hebben voor drie levenden, zien we zes heiligen afgebeeld. Rechts twee vrouwen, beschermers van kraamvrouwen en vee, een verwijzing naar 1481. Links Sint Apollonia, favoriet bij de familie Van Zuylen (Westbroek is ontgonnen vanuit Zuylen, dit was hun gegund door Oostbroek). En drie mannen in het midden: St. Laurens, geflankeerd door twee Ierse metgezellen van Willibrord, St. Werenfried en St. Engelmond. St. Laurens markeert uiteraard de band met de St. Laurensabdij te Oostbroek. Studies over deze muurschilderingen wijzen op de abt van Oostbroek als degene die bepaalde welke heiligen moesten worden afgebeeld. Behalve de schutspatroon van zijn abdij koos hij drie Ierse heiligen: twee volgelingen van de op Oostbroek in ere gehouden Willibrord; en de hoedster van het vee ('maerscalc ouer die koejen') uiterst rechts is St. Brigida, na St. Patrick de belangrijkste heilige van Ierland. Willibrord heeft haar geïntroduceerd, zij kwam ook op zijn eigen heiligenkalender voor. Dat drie van de zes Westbroekse heiligen Iers moesten zijn, zo lang na Theoderiks pelgrimage naar de grot van St. Patrick, bewijst de doorgaande Ierse invloed in het gebied waar Oostbroek het gezag over had. Op initiatief van de Stichting Bilts Hoogkruis is de eeuwenoude band met Ierland blijvend in herinnering geroepen, door in het jubileumjaar 2013 een Iers hoogkruis te plaatsen. Het hoogkruis staat in het Van Boetzelaerpark, een plek in de gemeente De Bilt die nauw is verbonden met haar ontstaansgeschiedenis. Hoogkruisen zijn kenmerkend voor de Keltisch-christelijke cultuur. Het zijn stenen monumenten die in Ierland, Schotland, Cornwall en Wales worden aangetroffen op kloosterterreinen en bij kerken, op begraafplaatsen en soms op kruispunten van wegen. Sommige hoogkruisen in Ierland dateren al uit de tijd van Willibrord (zevende/achtste eeuw), sommige uit de tiende eeuw; ze zijn dus veel meer dan 900 jaar oud. Het met afbeeldingen versierde hoogkruis in De Bilt is een unicum; het is het enige in zijn soort op Nederlandse bodem. Het kunstwerk is vervaardigd door de jonge Biltse beeldhouwer Jelle Steendam.

Hoogkruis in Moone, Ierland - zeer oud, deels 7e of 8e eeuw